αφιέρωμα που δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση των Ευρυτανικών Νέων
Μέχρι πού μπορεί να φθάσει, τελικά, ο άνθρωπος; Ποια είναι τα όρια της φρίκης; Πόσο ολέθριος μπορεί να καταστεί ο Φασισμός και πόσο επίκαιρη είναι -μέχρι και σήμερα- η ανάγκη για διαρκή, καθημερινή επαγρύπνηση απέναντι στο «αυγό του φιδιού;». Η επίσκεψη στο Άουσβιτς ΙΙ - Μπίρκεναου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του ναζιστικού καθεστώτος, αποτελεί μια πραγματική εμπειρία ζωής, ένα βιωμένο μάθημα από τις πιο «μαύρες» σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας.
«Arbeit macht frei», δηλαδή «Η εργασία απελευθερώνει»: αυτό ήταν το πρώτο που αντίκριζαν οι κρατούμενοι του Άουσβιτς
Ο φακός των "Ευρυτανικών Νέων" βρέθηκε στο κολαστήριο των Ναζί πριν λίγους μήνες (Νοέμβριος 2019). Απέχοντας από την όμορφη και γραφική Κρακοβία μόλις 60 χιλιόμετρα, η επίσκεψη ως την κωμόπολη Οσβιέτσιμ, στα περίχωρα της οποίας ιδρύθηκε από τις κατοχικές αρχές της ναζιστικής Γερμανίας, στα 1940, το στρατόπεδο του Άουσβιτς (Auschwitz), γίνεται εύκολα μέσω λεωφορείων ή τουριστικών βαν που μεταφέρουν καθημερινά χιλιάδες ανθρώπους -ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες.
Όσα βιβλία ιστορίας και μαρτυρίες αιχμαλώτων από το Άουσβιτς και να έχει κανείς διαβάσει, όσα ντοκιμαντέρ και να έχει παρακολουθήσει, τα συναισθήματα που κατακλύζουν τον επισκέπτη άπαξ και διαβεί την κεντρική πύλη του στρατοπέδου, είναι σχεδόν μη διαχειρίσιμα· η ίδια η πραγματικότητα αιφνιδιάζει ακόμα και τους πιο προετοιμασμένους. «Το Άουσβιτς, δεν είναι πάνω στη γη. Το Άουσβιτς, δεν είναι μέσα στην κόλαση. Στο Άουσβιτς, χάνει το νόημα η φρίκη» έγραφε σε ένα ποίημά του ο Τάκης Ολύμπιος· και πράγματι, έτσι είναι.
Το 1942 το Άουσβιτς άρχισε να γίνεται το μεγαλύτερο κέντρο άμεσης εξόντωσης. Στοιβαγμένοι σαν σαρδέλες, σε βαγόνια χωρίς καν παράθυρα, έφθασαν ως εκεί χιλιάδες άνθρωποι· ήταν ένα ταξίδι προς τον όλεθρο. Πολλοί πέθαιναν κατά τη μεταφορά λόγω των απάνθρωπων συνθηκών.
Την ίδια χρονιά το στρατόπεδο επεκτείνεται με την κατασκευή δυο ακόμα στρατοπέδων, του Άουσβιτς ΙΙ - Μπίρκερναου και του Άουσβιτς - Μόνοβιτς. Κατά την οικοδόμηση του Άουσβιτς ΙΙ οι ναζιστές ανάγκασαν τους κατοίκους του χωριού Μπρζεζίνκα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, ενώ οι αιχμάλωτοι του Άουσβιτς Ι τα γκρέμισαν για να χρησιμοποιήσουν τα οικοδομικά υλικά στο νέο στρατόπεδο. Το Άουσβιτς ΙΙ - Μπίρκεναου είναι το στρατόπεδο εξόντωσης όπου περισσότεροι από 1,1 (έως 1,5 περίπου) εκατομμύρια άνθρωποι δολοφονήθηκαν.
Η εργασία απελευθερώνει
Με τον Πολωνό ξεναγό να προπορεύεται, περάσαμε τους ελέγχους ασφαλείας και φορέσαμε τα ακουστικά· η ξενάγηση στο Άουσβιτς γίνεται στα αγγλικά. «Arbeit macht frei», δηλαδή «Η εργασία απελευθερώνει»: αυτό ήταν το πρώτο που αντίκριζαν οι (ανυποψίαστοι) άνθρωποι που έφθαναν εκεί, καθώς η μεταλλική επιγραφή δέσποζε στην κεντρική είσοδο. Τους διαβεβαίωναν ότι βρίσκονταν στο στρατόπεδο για εργασία, για μια νέα ζωή. Η πραγματικότητα όμως και τα σατανικά σχέδια των Ναζί, υπό τον αιμοσταγή Αδόλφο Χίτλερ, ήταν τελείως (μα τελείως) διαφορετική.
Είναι μια κρύα και μουντή ημέρα του Νοέμβρη, με τον καιρό σαν να θέλει να συμβάλει και αυτός στη συνολική εμπειρία επίσκεψης στο Άουσβιτς· για τους κρατούμενους-μελλοθάνατους του στρατοπέδου, πάντως, ο ήλιος δεν βγήκε ποτέ.
«Σε αυτό το οίκημα, που υπό φυσιολογικές συνθήκες χωρούν 40 με 50 άτομα, στοιβάζονταν 400. Στις τουαλέτες περίμεναν κάθε πρωί 800 άτομα και είχαν μόλις λίγα λεπτά στη διάθεσή τους για τις ανάγκες τους». Κάθε λέξη του ξεναγού, γροθιά στο στομάχι. Οι κοιτώνες διέθεταν ξύλινες κουκέτες και οι κρατούμενοι στριμώχνονταν ανά πέντε ή έξι κατά μήκος μιας ξύλινης σανίδας· αυτό ήταν το κρεβάτι τους, κάθε βράδυ και ένας μικρός θάνατος, πριν την οριστική εξόντωσή τους.
Το φαγητό τους (εάν μπορεί να χαρακτηριστεί έτσι) αποτελούνταν από νερωμένη σούπα με σάπια λαχανικά και κρέας, ένα ξεροκόμματο ψωμί, λίγη μαργαρίνη, τσάι, και ένα πικρό ποτό παρόμοιο με τον καφέ. Η διάρροια ήταν κοινή.
Σε μια αίθουσα, ένας μεγάλος χάρτης καλύπτει όλο τον τοίχο. Με επίκεντρο του Άουσβιτς ξεκινούν γραμμές που καταλήγουν σε δεκάδες πόλεις της Ευρώπης. Κατά την περίοδο λειτουργίας του στρατοπέδου (14/6/1940 ως 27/1/1945) μεταφέρθηκαν εκεί τουλάχιστον 1,3 εκατομμύρια άτομα: 1.100.000 Εβραίοι, 140.000 Πολωνοί, 23.000 Ρομά, 15.000 Ρώσοι αιχμάλωτοι πολέμου και 25.000 κρατούμενοι άλλων εθνικοτήτων.
Περίπου 59.000 Εβραίοι της Ελλάδας (από έναν προπολεμικό πληθυσμό 71.611) βρήκαν τον θάνατο στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης· οι περισσότεροι κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη, η οποία μέσα σε λίγα χρόνια χάνει το 97% του εβραϊκού πληθυσμού της.
Θάλαμοι αερίων και κρεματόριο
Κατά τη διαδικασία επιλογής, οι κρατούμενοι κρίνονταν από τους γιατρούς των Ες-Ες ως ικανοί για εργασία, για ιατρικά πειράματα (όπως στην περίπτωση δίδυμων παιδιών από τον διαβόητο Γιόζεφ Μένγκελε, τον «άγγελο του θανάτου»), ή για απευθείας εξόντωση. Πολλοί κρατούμενοι, κυρίως ηλικιωμένοι, ζούσαν μόνο για μερικές μέρες ή και ώρες.
Τα Ες-Ες δεν αποκάλυπταν ποτέ στους κρατούμενους τι τους περίμενε. Αυτοί που θα θανατώνονταν έπρεπε να ξεντυθούν τελείως πριν μπουν στους θαλάμους αερίων. Στους χώρους αυτούς υπήρχαν ψεύτικες ντουζιέρες και αριθμημένες κρεμάστρες στα αποδυτήρια. Αυτό τους έκανε να πιστεύουν ότι μετά το λουτρό θα πάρουν τα πράγματά τους και θα οδηγηθούν στους κοιτώνες τους.
Τότε οι Ναζί άνοιγαν δοχεία από το θανατηφόρο αέριο Zyklon b ("Κυκλώνας Β") και τα έριχναν στους θαλάμους. Μέσω της θερμότητας απελευθερωνόταν το αέριο προκαλώντας ασφυξία σε όσους βρίσκονταν μέσα. Ήταν ένας θάνατος μαρτυρικός, αγωνιώδης, βασανιστικός· τα άδεια δοχεία από το αέριο, που αρχικά χρησιμοποιούνταν ως εντομοκτόνο αλλά για τις ανάγκες των Ναζί τροποποιήθηκε, εκτίθενται πίσω από γυάλινες προσόψεις.
Στο διπλανό χώρο από τον θάλαμο αερίων βρίσκεται το κρεματόριο όπου βλέπουμε δύο κλίβανους αποτέφρωσης, όπως και βαγονέτα για τη μεταφορά των σορών. Οι αποτεφρωτήρες έκαιγαν έως και 340 σορούς ημερησίως, φροντίζει να μας ενημερώσει ο ξεναγός.
Δίπλα μας, μια παρέα Ισραηλινών καταθέτει λουλούδια στον «τοίχο του θανάτου»· εκεί οι ναζί σκότωσαν δια εκτελέσεως μερικές χιλιάδες κρατουμένους. Τη σιγή που επικρατεί καθόλη τη διάρκεια της περιήγησης στο Άουσβιτς διακόπτει μόνο η φωνή του ξεναγού. 
Τεκμήρια εγκλήματος
«Παγωμάρα» και ανατριχίλα κατακλύζει το γκρουπ όταν φθάνουμε στην αίθουσα 5 του μπλοκ 4 στο Άουσβιτς ΙΙ - Μπίρκερναου. Εκεί εκτίθεται το πιο συγκλονιστικό τεκμήριο των εγκλημάτων των Ναζί: δύο ολόκληροι τόνοι γυναικείων μαλλιών. «Από το 1942 άρχισαν να συγκεντρώνονται σαν πρώτη ύλη για την βιομηχανία. Τα μαλλιά αυτά συσκευάζονταν σε σακιά και πωλούνταν σε γερμανικές εταιρείες ως υλικό για υφάσματα», μας εξηγεί ο ξεναγός και ο νους σχεδόν αδυνατεί να συλλάβει τη φρικαλεότητα και την εκμετάλλευση αυτών των ανθρώπων με κάθε τρόπο από τους Ναζί· σε αυτόν τον θάλαμο οι φωτογραφίες απαγορεύονται.
Στο ίδιο κτήριο υπάρχουν και άλλες βιτρίνες, αυτή τη φορά με τα προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων: εκατοντάδες βαλίτσες των εκτοπισμένων με τα ονόματά τους, μια άμορφη μάζα από μεταλλικούς σκελετούς γυαλιών, καραβάνες και κατσαρολάκια, βούρτσες, χτένες, ολόκληροι «λόφοι» από παπούτσια -παιδιών, γυναικών, ανδρών-, ακόμα και πρόσθετα ανθρώπινα μέλη. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι πίστεψαν πως αυτή ήταν η ευκαιρία τους για μια νέα ζωή, γι’ αυτό φρόντισαν να πάρουν μαζί τους ό,τι θεωρούσαν χρήσιμο και αναγκαίο.
Στους στενούς διαδρόμους του άλλοτε στρατοπέδου -σημερινού μουσείου-, ο επισκέπτης θα δει φωτογραφίες ανδρών και γυναικών, των häftlinge (φυλακισμένων). Όλοι φορούν τη ριγέ ασπρόμαυρη στολή, οι ποινικοί κρατούμενοι έχουν ραμμένο στη ζακέτα δίπλα στο ατομικό τους νούμερο ένα πράσινο τρίγωνο, οι πολιτικοί κρατούμενοι ένα κόκκινο, και οι Εβραίοι, το εβραϊκό άστρο κόκκινο και κίτρινο. Τα πρώτα χρόνια, για τον κάθε κρατούμενο διατηρούσαν αρχείο με τα αναλυτικά στοιχεία του, ωστόσο καθώς ο αριθμός των ανθρώπων που έφθαναν στο Άουσβιτς αυξάνονταν ταχέως και οι φωτογραφίες… κόστιζαν, η πρακτική πλήρους καταγραφής τους σταμάτησε.
Ενάντια στη «βολική» λήθη
Στις 27/1/1945, ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε το Άουσβιτς. Μόνο μερικές χιλιάδες κρατούμενοι είχαν παραμείνει ζωντανοί στο στρατόπεδο, για να εξιστορήσουν στις νεότερες γενιές όσα βίωσαν· αυτή η ημερομηνία επιλέχθηκε ως η Παγκόσμια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος.
Το Άουσβιτς άλλαξε την ιστορία του ανθρωπίνου είδους, επανακαθόρισε τα όρια του Φασισμού -εάν υπάρχουν τέτοια- και της μισαλλοδοξίας. Σε μια Ευρώπη όπου το τέρας της ακροδεξιάς θεριεύει και τα αντισημιτικά και ισλαμοφοβικά πλοκάμια του εξαπλώνονται απ’ άκρη σ’ άκρη, έχουμε ιερό καθήκον και χρέος να μην ξεχνάμε την Ιστορία αλλά να διδασκόμαστε απ’ αυτή (πόσο μάλλον από τις πιο σκοτεινές σελίδες της) και να αντιστεκόμαστε σθεναρά, σε επίπεδο καθημερινότητας, απέναντι στη «βολική» λήθη.
Το οφείλουμε στα θύματα του Άουσβιτς.
Προσωπικά σκεύη φαγητού και νερού των κρατούμενων
Προσθετικά μέλη, πατερίτσες κ.α.
Χιλιάδες ζευγάρια μεταλλικών γυαλιών
Άδεια δοχεία από το θανατηφόρο αέριο Zyklon b, που οι ναζί έριχναν στους θαλάμους αερίων
--------------------------
Κείμενο και Φωτογραφίες: Γιώργος Ζαλοκώστας
