Το ξακουστό Μοναστήρι της Παναγίας της Τατάρνας, ένα από τα σημαντικότερα της Ρούμελης ολόκληρης, εορτάζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου. Είναι αφιερωμένο στο γενέθλιο της Θεοτόκου.

Σύμφωνα με παλιό κώδικα αναφέρεται: «Ετελειώθη ο πάνσεπτος και περίφημος ναός... του όντος εις τας όχθας του Αχελώου ποταμού, της επονομαζομένης Τετάρνης (έτ ξπη΄=1580) του μηνός Σεπτεμβρίου κθ΄, αρχιερατεύοντος Λιτζάς και Αγράφων κυρίου Γερμανού, ηγουμενεύοντος (του εκ) των αδελφών της μονής κυρίου Γαβριήλου...».

Το Μοναστήρι, ηγούμενος του οποίου είναι ο αρχιμανδρίτης π. Δοσίθεος (φωτο κάτω) -με μεγάλη και διαχρονική προσφορά στα εκκλησιαστικά δρώμενα του τόπου, απέχει περίπου εβδομήντα χιλιόμετρα από το Καρπενήσι και εκατό από το Αγρίνιο. Η ομορφιά του τοπίου, που αλλού είναι άγριο και επιβλητικό, γεμάτο έλατα και χαράδρες, ελιγμούς ατέρμονες και στροφές ατέλειωτες και αλλού είναι ήμερο, προσιτό, ευχάριστο στο μάτι, αποζημιώνει πλουσιοπάροχα τον προσκυνητή. Βρύσες με κρυστάλλινα νερά, ποτάμια με βαθύσκια πλατάνια, ρείκια και ανθισμένες κουμαριές, βουνά που καθρεφτίζονται στην ατάραχη και αρυτίδωτη λίμνη.

Η Ευρυτανία συνδεόταν στα παλαιά χρόνια με τον Βάλτο, χάρις σε ένα γεφύρι που άφησε εποχή: το γεφύρι της Τατάρνας. Ήταν ένα θαύμα τεχνικής, της εποχής της Τουρκοκρατίας. Τώρα αυτό το γεφύρι βρίσκεται βαθιά βυθισμένο μέσα στα νερά της λίμνης. Ένα νέο γεφύρι στην ίδια θέση, αλλά ψηλότερα, στήθηκε λίγο πριν φθάσουν τα νερά της λίμνης. Εκεί το μοναστήρι είχε μετόχι και ναό της Αγίας Παρασκευής. Εκεί γινόταν τον Σεπτέμβριο το μεγάλο πανηγύρι της Τατάρνας. Ήταν η μεγαλύτερη εμποροζωοπανήγυρη της Δυτικής Στερεάς.

Η παράδοση τοποθετεί την ίδρυση του μοναστηριού στις αρχές του 12ου αιώνα, συγκεκριμένα στο 1111. Πλέον υπάρχουν ερείπια στη θέση «Παληομονάστηρο». Μπερδεύτηκαν τόσο με νεότερα ερείπια και αναστατώθηκε τόσο η περιοχή με την κατολίσθηση του 1963, που είναι αδύνατο να ξεχωρίσουν τα πρώτα κτίσματα απ’ τα δεύτερα. Απ’ αυτό το παλαιό «Βασιλομονάστηρο» προέρχεται η ψηφιδωτή Ιερή Εικόνα της Άκρας Ταπείνωσης του 12-13ου αιώνα, που σώζεται μέχρι σήμερα ως θησαυρός στο Σκευοφυλάκιο της μονής.

Απ’ αυτό το παλαιό μοναστήρι απέμεινε το όνομα: Τατάρνα ή ορθότερα Τετάρνα. Σημαίνει -χωρίς να είναι και βέβαιο- τόπο συγκεντρώσεως πολλών ανθρώπων ή ζώων. Σημαίνει πολλούς ή πολλά μαζί. Στα σερβοκροατικά σημαίνει τόπος με «πλούσια βλάστηση». Αυτή ίσως είναι η ορθότερη ετυμολογία.

Γύρω στο 1600, έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες για συμμετοχή του μοναστηριού σε επαναστατικά κινήματα και, συγκεκριμένα, στο πρώτο από τα δύο που οργάνωσε ο Μητροπολίτης Λαρίσης και Τρίκκης Διονύσιος ο Φιλόσοφος και το οποίο κατέπνιξαν οι Τούρκοι το 1611 στα Γιάννενα. Μετά το 1650 μπορεί να θεωρηθεί περίοδος ακμής για τη μονή, στην οποία πρωταγωνίστησε ο όσιος Ευγένιος ο Αιτωλός.

Η μονή καταστράφηκε ολοκληρωτικά το 1821. Μέχρι τότε όμως υπέστη πολλές λεηλασίες, πυρπολήσεις και αρπαγές ζώων, τόσο από τους Τούρκους, όσο και από ποικίλες ληστρικές συμμορίες που λυμαίνονταν την περιοχή. Η σημαντικότερη από τις καταστροφές αυτές θα πρέπει να ήταν εκείνη του 1821, οπότε οι καλόγεροι μαζί με τον ηγούμενο Κυπριανό βοήθησαν τον Οδυσσέα Ανδρούτσο στην νικηφόρα μάχη κατά των Τούρκων, που έγινε κοντά στην γέφυρα της Τατάρνας. Το μοναστήρι ξανακτίσθηκε το 1844 όμοιο με το παλαιό, αλλά σε θέση που απείχε 500 μ. νότια. Μετά τις κατολισθήσεις του 1963, το καινούργιο μοναστήρι άρχισε να κτίζεται το 1970.

(Με στοιχεία από «Προσκύνημα στο Μοναστήρι της Τατάρνας», Αρχιμ. Δοσιθέου)